منبع روزنامه النهار چاپ بیروت نوشته امیر دبیری مهر
هنوز یک ماه از حمله اسراییل و امریکا به ایران نگذشته که کشورهای اروپایی اعلام کردند در صورتی که ایران و امریکا درمذاکرات هسته ای به توافق نرسند تحریم های بین المللی که ۱۰ سال پیش و در پی توافق برجام به حالت تعلیق درامده بود از اکتبر ۲۰۲۵ مجددا برقرار خواهد شد. این فرایند مکانیسم ماشه یا استب بک نام گرفته است.( Snapback Mechanism)
این مکانیسم سازوکاری است که در ضمیمه قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل و نیز بندهای ۳۶ و ۳۷ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) گنجانده شد.
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، سندی مکمل توافق هستهای ایران (برجام) است که در تاریخ ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵، شش روز پس از امضای برجام میان ایران و گروه ۱+۵، به تصویب رسید. این قطعنامه به برجام جنبهای الزامآور در نظام حقوقی سازمان ملل بخشید.
بر اساس این قطعنامه، شش قطعنامه پیشین شورای امنیت که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران صادر شده بودند – و شامل تحریمهای گسترده در زمینههای اقتصادی، تسلیحاتی و فناوری بود – بهطور رسمی لغو شدند. این قطعنامهها ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل صادر شده بود که به شورای امنیت اجازه میدهد در موارد تهدید علیه صلح و امنیت بینالمللی، اقدامات تنبیهی از جمله تحریم یا حتی اقدام نظامی را تصویب کند.
فرایند اجرای مکانیسم ماشه که این روزها خیلی خبر ساز شده است به شرح زیر است :
اگر یکی از طرفهای برجام احساس کند که طرف دیگر به تعهداتش پایبند نیست، میتواند شکایت خود را به «کمیسیون مشترک» (نهاد نظارتی بر اجرای برجام) ارائه دهد.
کمیسیون ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی و حلوفصل کند. اگر اختلاف حل نشد، موضوع به سطح وزیران خارجه ارجاع میشود که آنها نیز ۱۵ روز دیگر فرصت دارند.
در صورت ادامه اختلاف، کمیسیون ۵ روز دیگر برای تلاش نهایی فرصت دارد.
اگر پس از این ۳۵ روز، کشور شاکی همچنان قانع نشد، میتواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
در این مرحله، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه تعلیق تحریمها رایگیری کند. اما نکته کلیدی اینجاست که اگر حتی یکی از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه یا بریتانیا) این قطعنامه را وتو کند، تحریمهای سازمان ملل بهطور خودکار و بدون نیاز به رایگیری جدید بازمیگردند. به همین دلیل، این سازوکار به نام «مکانیسم ماشه» یا «بازگشت خودکار تحریمها» شناخته میشود.
همچنین در پیوست اول برجام، سازوکاری برای دسترسی آژانس بینالمللی انرژی اتمی به سایتهای مشکوک ظرف ۲۴ روز پیشبینی شده است. اگر ایران همکاری نکند، این موضوع نیز میتواند در نهایت به فعالسازی مکانیسم ماشه منجر شود.
در سال ۲۰۲۰، آمریکا تلاش کرد از مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریمهای بینالمللی علیه ایران استفاده کند، اما اکثریت قاطع اعضای شورای امنیت، از جمله متحدان نزدیک واشنگتن مانند فرانسه و بریتانیا، اعلام کردند که آمریکا با خروج رسمیاش از برجام در سال ۲۰۱۸، دیگر «عضو مشارکتکننده» در این توافق محسوب نمیشود و بنابراین از نظر حقوقی حق استفاده از این سازوکار را ندارد.
تهدیدهای جدید تروییکای اروپایی با موضع گیری صریح وزیر خارجه فرانسه اغاز شد. او گفت: «بدون تعهد محکم، ملموس و قابل تأیید از سوی ایران، حداکثر تا پایان ماه اوت ۲۰۲۵ مکانیسم ماشه اجرایی خواهد شد.
پیشتر نیز صدر اعظم المان با حمایت از حمله اسراییل به ایران فضای روابط ایران والمان را تیره کرده بود . ایران نیز در تلافی حمله اسراییل و امریکا به ایران که ۱۲ روز بطول انجامیدو خساراتی به تاسیسات هسته ای ایران وارد کرد همکاری با بازرسان ژانس را تعلیق کرده است .
بریتانیا، فرانسه و آلمان هشدار دادهاند که اگر ایران به میز مذاکره برنگردد، ساز و کار ماشه را فعال خواهند کرد تا تحریمهای بینالمللی پیش از برجام، بار دیگر به صورت خودکار و بدون نیاز به تصویب در شورای امنیت سازمان ملل بازگردد. مذاکرات ایران و امریکا که برای رسیدن به توافق هسته ای از چند ماه قبل با وساطت عمان اغاز شده بود بعد از توقف جنگ با اسراییل از سرگرفته نشده است .
آمریکا که در عمل طرف مذاکره هستهای با ایران است در سال ۲۰۱۸و تنها ۱۶ ماه بعد از امضای برجام از ان خارج شد و از نظر حقوقی قادر به فعال کردن مکانیسم ماشه به عنوان تهدیدی برای بازگرداندن ایران به میز مذاکره نیست .
تا پیش از جنگ ۱۲ روزه ، گزینه نظامی، همواره به عنوان «چماق» غربیها برای گرفتن امتیاز ایران در مذاکرات مطرح بود، اما اکنون با عملی شدن این گزینه و وارد شدن آسیب به تاسیسات هستهای مورد مذاکره، معادلات تا حد زیادی تغییر کرده است. اما به نظر می رسد اروپایی ها اینبار مکانیسم ماشه را بعنوان چماق برای امتیاز گرفتن امریکا در مذاکرات مطرح کرده اند.
برخی از گروههای سیاسی رادیکال در ایران معتقدند نباید به تهدیدات امریکا و اروپا توجه کرد و ایران باید تمام همکاریهای هستهای خود با آژانس را قطع و هر گونه مذاکره را تعلیق کند. و برنامههای هسته ای خود را بدون هیچ گونه محدودیتی ادامه دهد.
اما گروهای سیاسی طرفدار مذاکره معتقدند در چنین شرایطی بیتوجهی ایران به خواستههای امریکا و اروپا تهدیدی علیه آتشبس شکننده موجود است و فعال شدن مکانیسم ماشه، ایران را با تحریمهای گسترده بینالمللی روبرو کند، آن هم در شرایطی که از نظر اقتصادی در شرایط بسیار خوبی ندارد. اظهارات چهارشنبه ایت الله خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی در تهران که اولین سخنرانی عمومی او بعد از جنگ با اسراییل است نشان داد او سیاست موازی و همزمان دیپلماسی فعال و امادگی دفاعی حداکثری را در دستور کار داردو از نظر جمهوری اسلامی احتمال حمله مجدد سراییل منتفی نیست .
در باره مکانیسم ماشه در ایران دیدگاههای متفاوتی وجود دارد برخی از حقوقدانان در ایران می گویند در سالهای اخیر، اروپا از اجرای کامل تعهدات خود در برجام سر باز زده، به ویژه در زمینه تسهیل تبادلات بانکی، رفع تحریمها و راهاندازی کانال مالی اینستکس که هیچگاه عملا کار نکرد و بر همین اساس اروپا با نقض تعهدات خود، دیگر صلاحیت حقوقی برای اجرای مکانیزم ماشه ندارد.
برخی دیگر از کارشناسان نیز می گویند غربیها بر جنبههای تنبیهی برجام پافشاری دارند ولی از اجرای جنبههای مثبت آن، به ویژه رفع تحریمها و همکاری اقتصادی، شانه خالی کردند. به عنوان مثال اروپا هیچگاه روابط بانکی با ایران را برقرار نکرد. شرکتهای بزرگ اروپایی بلافاصله پس از بازگشت تحریمهای آمریکا، ایران را ترک کردند. اینستکس عملاً هیچ تبادلی انجام نداد.
در ایران در بین گروههای سیاسی و فعالان رسانه ای در باره مکانیسم ماشه و برجام اختلاف نظرهای جدی وجود دارد به حدی که ایت الله خامنه ای در سخنرانی اخیر خود این گروهها را به ارامش و حفظ اتحاد ملی دعوت کرد.
سعید جلیلی بعنوان مهمترین مخالف برجام در روز ۱۴ جولای به عنوان سالگرد امضای برجام، در توئیتر نوشت «۱۰ سال گذشت… سالگرد خسارت محض.» او مدعی است از ابتدا با مکانیسم ماشه مخالف بوده است.
میثم نیلی یکی از تندور ترین فعالان سیاسی مخالف مذاکره با غرب
در پاسخ به پرسشی درباره واکنش احتمالی ایران به فعالسازی مکانیسم ماشه از سوی طرفهای غربی گفت: خروج از NPT
سیدمحمود نبویان، نماینده مجلس نیز گفته دشمنان در نقشهی جدید برای ایجاد ترس و وحشت، تهدید به فعال کردن مکانیسم ماشه کردهاند. عملی شدن این تهدید، آسیب جدی به اقتصاد کشور وارد نمیکند، زیرا در طول سالهای اخیر تحریمها با توافق برجام !! چند برابر شده!!! یعنی تحریم خاصی برداشته نشده که با فعال شدن مکانیسم برگردانده شود.
یکی از کاربران مخالف برجام می گوید اون هشت سالی که باید صرف اقتصاد میشد، صرف برجام شد و نتیجهاش ورشکستگی صدها شرکت مثل ما و نابود شدن زندگی کلی آدم شد.
یکی دیگر با انتقاد از محمد جواد ظریف وزیر اسبق خارجه ایران که برجام را امضا کرد نوشته – به ظریف بگید ۱۱ تُن اورانیوم غنیشده که بخاطر برجام از دست دادیم رو برگرداند.
–یکی دیگر از مخالفان ظریف و برجام نوشته ۱۱سال طول کشید تا یه عده بفهمند ظریف یک دیپلمات تقلبی و پلاستیکی است که هیچ شناختی از معاهدات بین المللی و سیاست خارجه نداره و جلیلی سالها از زمانهی خود جلوتر است و هر آنچه در باب برجام گفت، حقیقت داشت.
کاربر دیگری گفته حالا که قراره مکانیسم ماشه فعال شود باید عاملینش هم باید مجازات شوند.
اما موافقان برجام و مذاکره با غرب درباره مکانیسم ماشه نظرات دیگری دارند
انها معتقدند حداقل نتیجه برجام این بود که ۱۰ سال جنگ اسراییل و امریکا را به عقب انداخت.
رضا رئیسی، روزنامهنگار در این باره نوشته اگر مکانیسم ماشه یا اسنپ بک، تهدید و چالش تازهای برای ایران باشد فحشش را به جای ظریف و برجام به احمدینژاد و سعید جلیلی بدهید! چرا؟؟؟ چون به هنگامی که ۶ قطعنامه متواتر و پشت سرهم شورای امنیت علیه ایران به تصویب رسید. احمدی نژاد قطعنامه ها را کاغذ پاره می خواند و سعید جلیلی هیچ دستاوردی در مذاکرات ۶ ساله درممانعت از صدور قطعنانه نداشت .
موافقان برجام همچنین می گویند برجام باعث شد ۱۰ سال کشور از تحریم جدید بین المللی در امان باشد! و اگر نبود چه بلایی سر ایران می آورد! و اگر ماشه کشیده شود خواهید دید خسارت_محض چیست
بهر حال به نظر می رسد در صورتی که توافق بین آمریکا و ایران، حاصل شود بسیار بعید است اروپا مکانیسم ماشه را فعال سازد.
اما در صور ت عدم توافق ایران و امریکا و فعالسازی مکانیسم ماشه توسط اروپایی ها ، ایران قطعاً از معاهده NPT خارج خواهد شد و اتش جنگ مجددا شعله ور می شود.
جمهوری اسلامی در حال حاضر تلاش کرده مسیر دیپلماسی را حفظ کند تا از فعالسازی این مکانیسم و پیامدهای ان جلوگیری شود، اما همزمان بر مواضع خود پایبند مانده و اعلام کرده حاضر به ارائه امتیازات غیرمنطقی و فراتر از حوزه هستهای برای ممانعت از فعالسازی مکانیسم ماشه نیست.