نیکول پاشینیان نخستوزیر ارمنستان و الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان شنبه نهم اوت در کاخ سفید و حضور دونالد ترامپ با امضای توافقنامه احداث کریدور زنگزور رسماً پذیرفتند یک شرکت آمریکایی در مرز شمال غربی ایران چنین مسیری ایجاد کند و آمریکا و ارمنستان این مسیر را کنترل و اداره کنند. بدین ترتیب حضور آمریکا در شمال غربی ایران توسط دو همسایه ایران به رسمیت شناخته شد.
به گفته ترامپ بخشی از کریدور زنگزور که مسیر ترامپ نام گرفته واز ارمنستان عبور میکند، به مدت ۹۹ سال به یک شرکت آمریکایی اجاره داده شده است.
این جاده ۴۳ کیلومتری با عبور از خط مرزی جنوب ارمنستان با ایران، خاک جمهوری آذربایجان را به منطقه جدا شده از این کشور یعنی نخجوان و سپس خاک ترکیه و اروپا متصل کند.
وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با استقبال از نهاییشدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی کرد اما در عین حال نگرانی خود را از پیامدهای منفی این توافق به ویژه در مجاورت مرزهای شمالی ایران که می تواند مخل امنیت و ثبات پایدار منطقه باشد ابراز داشت.
در این مقاله به ۱۰ نگرانی جدی جمهوری اسلامی ایران درخصوص این توافق اشاره خواهیم کرد که عبارتند از :
- اذربایجان و ارمنستان با این توافق از خط قرمز اعلامی ایران در خصوص احداث این گذرگاه عبور کردند. ایران قبلا اعلام کرده بود با هر اقدامی که منجر به تغییرمرزهای شمال غربی ایران شود مخالف است و حتی پس از موضع گیری صریح سال گذشته ایت الله خامنه ای در این خصوص مانوری نظامی نیز علیه ان برگزار کرد. گفتنی است با ایجاد این گذرگاه مرز مشترک ایران و ارمنستان عملا از بین می رود و مسیر دسترسی هزار ساله ایران به اروپا مسدود می شود .
- نگرانی دوم ایران حضور رسمی قریب الوقوع شرکت های امریکایی در مرزهای شمالی ایران است و افزایش احتمال نیروهای نظامی وامنیتی امریکا در این منطقه که با امنیت ملی ایران مغایر است .
- ایران در گذشته می توانست در طرحی ابتکاری اتصال آذربایجان به نخجوان را از خاک ارمنستان یا خاک ایران ممکن سازد اما با انجام نشدن این طرح امریکا علی رغم مخالفت روسیه و ایران عملا این فرصت را به دست اورد و این اتفاق قطعا روابط خوب سنتی میان ایران و ارمنستان را تحتد تاثیر قرار می دهد.
- کنار گذاشتن روسیه بعنوان متحد راهبردی ایران در این توافق نیز موجب نگرانی ایران شده . این در حالی است که در جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ سران آذربایجان و ارمنستان با حضور در کرملین و دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، به توافقنامه ای برای توقف جنگ دست یافتند و بر اساس ان نیروهای صلح بان روسی در مرزهای قره باغ در خاک اذربایجان و کریدور اتصالی ارمنستان به قره باغ مستقر شدند. اما توافق اخیر صلح ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید حاوی این پیام مستقیم به مسکو و تهران است که امریکا وارد حوزه نفوذ و حیاط خلوت ایران و روسیه شده . آن هم با پروژه های اقتصادی جنجالی و حساس که احتمالا حضور نظامی امریکا را هم در آینده نزدیک در دو کشور به دنبال خواهد داشت.
- احداث کریدور زنگزور از نظر ایران به معنای تحقق ایده «ترکستان بزرگ» است که از طریق اتصال سرزمینی ترکیه به کشورهای ترکزبان میسر میشود. این ایده دارای پیشینهای طولانی است و آنکارا دههها مترصد فرصتی برای تحقق آن بوده . ایجاد کریدور زنگزور میتواند به مثابه اهرم فشار قومیتی علیه ایران محسوب شود. زیرا جریانهای قومگرا تمایل زیادی به برقراری ارتباط با آذریهای ایران دارند.
- کریدور زنگزور به مثابه راهگذری برای اتصال زمینی ناتو به دریای خزر است. گسترش یا تقویت حضور ناتو در این منطقه برای ایران بسیار خطرناک خواهد بود. زیرا ناتو میتواند حضور نظامی خود را در منطقه قفقاز قدرتمند کند و حتی یک پل دریایی ـ زمینی تا آسیای مرکزی ایجاد کند. قطعاً چنین امری برای ایران غیرقابل تحمل خواهد بود.
- کریدور زنگزور موجب تغییر توازن قوا در منطقه قفقاز به نفع جمهوری آذربایجان خواهد شد. چنین امری برای ایران که همواره خواهان توازن قوا و اجتناب کشورهای قفقاز از تنش و درگیری بوده، به هیچ وجه مطلوب نیست.
- کریدور زنگزور باعث تقویت حضور اسرائیل در منطقه قفقاز خواهد شد. هم اکنون اسرائیل بیش از ۴۰ درصد از نفت مصرفی خود را از جمهوری آذربایجان تهیه میکند و حدود ۸۰ درصد از تسلیحات خریداری شده توسط باکو را تأمین میکند. آنچه در این بین برای ایران اهمیت دارد، اقدامات اسرائیل علیه ایران از جغرافیای جمهوری آذربایجان است. ایران مدعی است در سالها گذشته، تیمهای ترور اسرائیل از طریق خاک جمهوری آذربایجان وارد ایران شدهاند و برخی از دانشمندان هستهای را ترور کردهاند. همچنین در چند مقطع، پهپادهای جاسوسی و تخریبی اسرائیل از منشاء خاک جمهوری اذربایجان وارد خاک ایران شدهاند و تا تأسیسات هستهای در شهرهای مختلف رفتهاند. بر این اساس در نگاه تهران، کریدور زنگزور یک فرصت ویژه برای اسرائیل ایجاد میکند که دسترسی زمینی و سهلتری نسبت به گذشته در جوار مرزهای ایران داشته باشد.
- کریدور زنگزور میتواند در برخی از مزیتهای ژئوپلیتیکی ایران برای اتصال شرق به غرب تأثیر منفی بگذارد. به عنوان مثال، پیش از مطرح شدن کریدور زنگزور برای احداث طرح ابتکاری جاده چین، دو مسیر شمالی از روسیه و مسیر جنوبی از ایران وجود داشت. این در حالیست که اینک مسیر میانی نیز مطرح شده که همان کریدور زنگزور است. در نتیجه ایجاد این کریدور میتواند بر مزیتهای جغرافیایی ایران تأثیر منفی بگذارد و سیاست غرب در مورد حذف تهران از مسیرهای ترانزیتی را به پیش ببرد.
همین فهرست طولانی نگرانی های ایران موجب شده که در داخل ایراان واکنش های منفی و تندی علیه این توافق اتخاد شود که مهمترین ان واکنش علی اکبرولایتی مشاور رهبر ایران بود . او در موضع گیری تندی اعلام کرده منطقه قفقاز بی صاحب نیست و گذرگاه زنگزور به گورستان مزدوران ترامپ تبدیل خواهد شد.
در زوهای اینده باید منتظر واکنش های دیگر علیه توافق اخیر باشیم .